NU+ | Stemadvies van chatbot: ‘Mooie toepassing, maar nog onbetrouwbaar’

Een paar keer per week krijgen we bij NU.nl een persbericht binnen over een nieuwe stemhulp die werkt met AI. Van OpenVerkiezingen bijvoorbeeld, een website waar je drie partijen kiest en hen stellingen voorlegt over onderwerpen die jij belangrijk vindt. Of van Kiesbot, een chatbot voor WhatsApp waarmee je kunt chatten alsof je praat met een vriend die toevallig alle partijprogramma’s van buiten kent. Er zijn er inmiddels een aantal.

Niet gek dat er veel van dit soort chatbots worden gemaakt als je bedenkt dat kunstmatige intelligentie bij uitstek geschikt is voor het verwerken van grote stapels informatie. Zoals verkiezingsprogramma’s, die vaak tientallen pagina’s dik zijn. “Ik ken niemand die al die programma’s leest”, zegt AI-deskundige Remy Gieling van AI.nl. “Dit maakt het iets makkelijker om even te toetsen welke partijen staan voor wat je belangrijk vindt.”

Met de komst van bijvoorbeeld ChatGPT is duidelijk geworden dat AI deze informatie in simpele taal kan uitleggen of bondig kan samenvatten. “De technologie is super interessant”, zegt Martin Rosema, die als politicoloog verbonden is aan de Universiteit Twente. “Het kan een prachtige toepassing zijn als de AI-teksten dicht bij de inhoud van de programma’s blijven.”

Rosema noemt de mogelijkheid om een politieke tekst in eenvoudige taal te laten samenvatten een mooie toevoeging. “Zo kun je een breder publiek bereiken”, zegt hij. “Want niet iedereen heeft de taalvaardigheid om een partijprogramma te kunnen lezen en te begrijpen.”

Andere AI-tools, zoals StemChat, werken ook in andere talen. Bijvoorbeeld in het Fries, Limburgs, Duits, Marokkaans of Turks. Een uitkomst voor mensen die wel in Nederland mogen stemmen, maar de taal niet machtig zijn.

Klinkt allemaal veelbelovend, maar de modellen werken nog niet perfect. Zo laat Kiesbot weten dat Forum voor Democratie en JA21 in hun verkiezingsprogramma pleiten voor tribunalen voor politici. Maar daarover wordt door beide partijen niet gerept. En OpenVerkiezingen zegt dat de VVD en D66 niets schrijven over vuurwerkverboden, terwijl ze dat wel degelijk aanhalen.

De meeste van de AI-toepassingen dekken zich in door verantwoording op hun website. Zo waarschuwt OpenVerkiezingen voor onverwacht gedrag. “Kijk altijd goed of de gevonden en geselecteerde paragraaf bij jouw stelling past en of het antwoord redelijk klinkt.” Ook StemChat zegt niet altijd volledig accuraat te zijn.

Dat er foutjes insluipen kan gebeuren, vindt Rosema. “Een telefonist van een partij kan er ook wel eens naast zitten”, zegt hij. Wat het lastig maakt is dat onduidelijk is hoeveel ruis er in de systemen zit en hoe vaak de fouten voorkomen. “Dat is de kwalijke kant die hieraan zit. En daarom zou ik nooit iemand adviseren om deze tools te gebruiken als basis om een stem op te baseren.”

In deze fase zijn dit soort AI-stemhulpen er vooral voor mensen met bovenmatige interesse in politiek en AI, denkt Rosema. Toch is het meer werk dan een StemWijzer invullen. “De doorsnee kiezer zal die moeite niet willen doen”, zegt de politicoloog. “Maar er zal best een groep kiezers zijn, niet gigantisch, die iets meer de diepte in willen zonder alle programma’s door te spitten.”

Het is ook niet altijd bekend wat voor taalmodel achter de chatbots zit en uit welke informatie de AI put. Dat maakt het lastig te controleren hoe de computer aan zijn antwoorden komt. Ook wie de makers zijn (en welke belangen ze hebben) is soms onduidelijk.

En dan ligt verkiezingsmanipulatie op de loer, waarschuwt Gieling. “Stel, je maakt een heel rechts-conservatief taalmodel en je adverteert ermee op sociale media”, zegt de AI-deskundige. Op die manier zijn veel mensen te bereiken die wellicht niet weten hoe de chatbot is afgesteld. “Let goed op wie de afzender is, wie de ontwikkelaar is en wees bewust dat een taalmodel fouten kan maken.”

Het is volgens Rosema beter om de bekende stemhulpen in te vullen. “Het beste is om er meer dan één te doen. Want ze werken allemaal net iets anders. Zo heeft die van de Volkskrant als insteek of politieke partijen hun beloftes van vorige keer hebben waargemaakt. En StemWijzer kijkt naar plannen voor de toekomst. Staar je daarnaast niet blind op de bovenste partij. Bekijk goed aan welke stellingen je het meeste waarde hecht, dan komt wellicht toch de tweede of derde partij bovendrijven.”